(1.) เอกกนิทฺเทสวณฺณนา

[843-844] อิทานิ ยถานิกฺขิตฺตาย มาติกาย ตตฺถ กตโม ชาติมโทติอาทินา นเยน อารทฺเธ นิทฺเทสวาเร ชาติํ ปฏิจฺจาติ ชาติํ นิสฺสายฯ เอตฺถ จ อตฺถิปฏิจฺจํ นาม กถิตํ, ตสฺมา ชาติยา สตีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ โคตฺตํ ปฏิจฺจาติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ มทนวเสน มโทฯ มชฺชนากาโร มชฺชนาฯ มชฺชิตภาโว มชฺชิตตฺตํฯ มาโน มญฺญนาติอาทีนิ เหฏฺฐา ธมฺมสงฺคหฏฺฐกถายํ (ธ. ส. อฏฺฐ. 1121) วุตฺตตฺถาเนวฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวํ ชาติยา สติ ตํ ชาติํ นิสฺสาย อุปฺปนฺโน มชฺชนาการปฺปวตฺโต มาโน ชาติมโทติ วุจฺจติฯ สฺวายํ ขตฺติยาทีนํ จตุนฺนมฺปิ วณฺณานํ อุปฺปชฺชติฯ ชาติสมฺปนฺโน หิ ขตฺติโย ‘มาทิโส อญฺโญ นตฺถิฯ อวเสสา อนฺตรา อุฏฺฐาย ขตฺติยา ชาตาฯ อหํ ปน วํสาคตขตฺติโย’ติ มานํ กโรติฯ พฺราหฺมณาทีสุปิ เอเสว นโยฯ โคตฺตมทนิทฺเทสาทีสุปิ อิมินาวุปาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ขตฺติโยปิ หิ ‘อหํ โกณฺฑญฺญโคตฺโต, อหํ อาทิจฺจโคตฺโต’ติ มานํ กโรติฯ พฺราหฺมโณปิ ‘อหํ กสฺสปโคตฺโต , อหํ ภารทฺวาชโคตฺโต’ติ มานํ กโรติฯ เวสฺโสปิ สุทฺโทปิ อตฺตโน อตฺตโน กุลโคตฺตํ นิสฺสาย มานํ กโรติฯ อฏฺฐารสาปิ เสณิโย ‘เอกิสฺสา เสณิยา ชาตมฺหา’ติ มานํ กโรนฺติเยวฯ

อาโรคฺยมทาทีสุ ‘อหํ อโรโค, อวเสสา โรคพหุลา, คทฺทุหนมตฺตมฺปิ มยฺหํ พฺยาธิ นาม นตฺถี’ติ มชฺชนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน อาโรคฺยมโท นามฯ

‘อหํ ตรุโณ, อวเสสสตฺตานํ อตฺตภาโว ปปาเต ฐิตรุกฺขสทิโส, อหํ ปน ปฐมวเย ฐิโต’ติ มชฺชนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน โยพฺพนมโท นามฯ

‘อหํ จิรํ ชีวิํ, จิรํ ชีวามิ, จิรํ ชีวิสฺสามิ; สุขํ ชีวิํ, สุขํ ชีวามิ, สุขํ ชีวิสฺสามี’ติ มชฺชนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน ชีวิตมโท นามฯ

‘อหํ ลาภี, อวเสสา สตฺตา อปฺปลาภา, มยฺหํ ปน ลาภสฺส ปมาณํ นาม นตฺถี’ติ มชฺชนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน ลาภมโท นามฯ

‘อวเสสา สตฺตา ยํ วา ตํ วา ลภนฺติ, อหํ ปน สุกตํ ปณีตํ จีวราทิปจฺจยํ ลภามี’ติ มชฺชนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน สกฺการมโท นามฯ

‘อวเสสภิกฺขูนํ ปาทปิฏฺฐิยํ อกฺกมิตฺวา คจฺฉนฺตา มนุสฺสา อยํ สมโณติปิ น วนฺทนฺติ, มํ ปน ทิสฺวาว วนฺทนฺติ, ปาสาณจฺฉตฺตํ วิย ครุํ กตฺวา อคฺคิกฺขนฺธํ วิย จ ทุราสทํ กตฺวา มญฺญนฺตี’ติ มชฺชนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน ครุการมโท นามฯ

‘อุปฺปนฺโน ปญฺโห มยฺหเมว มุเขน ฉิชฺชติ, ภิกฺขาจารํ คจฺฉนฺตาปิ มเมว ปุรโต กตฺวา ปริวาเรตฺวา คจฺฉนฺตี’ติ มชฺชนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน ปุเรกฺขารมโท นามฯ

อคาริกสฺส ตาว มหาปริวารสฺส ‘ปุริสสตมฺปิ ปุริสสหสฺสมฺปิ มํ ปริวาเรติ,’ อนคาริยสฺส ปน ‘สมณสตมฺปิ สมณสหสฺสมฺปิ มํ ปริวาเรติ, เสสา อปฺปปริวารา, อหํ มหาปริวาโร เจว สุจิปริวาโร จา’ติ มชฺชนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน ปริวารมโท นามฯ

โภโค ปน กิญฺจาปิ ลาภคฺคหเณเนว คหิโต โหติ, อิมสฺมิํ ปน ฐาเน นิกฺเขปราสิ นาม คหิโต; ตสฺมา ‘อวเสสา สตฺตา อตฺตโน ปริโภคมตฺตมฺปิ น ลภนฺติ, มยฺหํ ปน นิธานคตสฺเสว ธนสฺส ปมาณํ นตฺถี’ติ มชฺชนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน โภคมโท นามฯ

วณฺณํ ปฏิจฺจาติ สรีรวณฺณมฺปิ คุณวณฺณมฺปิ ปฏิจฺจฯ ‘อวเสสา สตฺตา ทุพฺพณฺณา ทุรูปา, อหํ ปน อภิรูโป ปาสาทิโก; อวเสสา สตฺตา นิคฺคุณา ปตฺถฏอกิตฺติโน, มยฺหํ ปน กิตฺติสทฺโท เทวมนุสฺเสสุ ปากโฏ – อิติปิ เถโร พหุสฺสุโต, อิติปิ สีลวา, อิติปิ ธุตคุณยุตฺโต’ติ มชฺชนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน วณฺณมโท นามฯ

‘อวเสสา สตฺตา อปฺปสฺสุตา, อหํ ปน พหุสฺสุโต’ติ มชฺชนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน สุตมโท นามฯ

‘อวเสสา สตฺตา อปฺปฏิภานา, มยฺหํ ปน ปฏิภานสฺส ปมาณํ นตฺถี’ติ มชฺชนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน ปฏิภานมโท นามฯ

‘อหํ รตฺตญฺญู อสุกํ พุทฺธวํสํ, ราชวํสํ, ชนปทวํสํ, คามวํสํ, รตฺตินฺทิวปริจฺเฉทํ, นกฺขตฺตมุหุตฺตโยคํ ชานามี’ติ มชฺชนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน รตฺตญฺญุมโท นามฯ

‘อวเสสา ภิกฺขู อนฺตรา ปิณฺฑปาติกา ชาตา, อหํ ปน ชาติปิณฺฑปาติโก’ติ มชฺชนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน ปิณฺฑปาติกมโท นามฯ

‘อวเสสา สตฺตา อุญฺญาตา อวญฺญาตา, อหํ ปน อนุญฺญาโต อนวญฺญาโต’ติ มชฺชนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน อนวญฺญาตมโท นามฯ

‘อวเสสานํ อิริยาปโถ อปาสาทิโก, มยฺหํ ปน ปาสาทิโก’ติ มชฺชนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน อิริยาปถมโท นามฯ

‘อวเสสา สตฺตา ฉินฺนปกฺขกากสทิสา, อหํ ปน มหิทฺธิโก มหานุภาโว’ติ วา ‘อหํ ยํ ยํ กมฺมํ กโรมิ, ตํ ตํ อิชฺฌตี’ติ วา มชฺชนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน อิทฺธิมโท นามฯ

เหฏฺฐา ปริวารคฺคหเณน ยโส คหิโตว โหติฯ อิมสฺมิํ ปน ฐาเน อุปฏฺฐากมโท นาม คหิโตฯ โส อคาริเกนปิ อนคาริเกนปิ ทีเปตพฺโพฯ

อคาริโก หิ เอกจฺโจ อฏฺฐารสสุ เสณีสุ เอกิสฺสา เชฏฺฐโก โหติ, ตสฺส ‘อวเสเส ปุริเส อหํ ปฏฺฐเปมิ, อหํ วิจาเรมี’ติ ; อนคาริโกปิ เอกจฺโจ กตฺถจิ เชฏฺฐโก โหติ, ตสฺส ‘อวเสสา ภิกฺขู มยฺหํ โอวาเท วตฺตนฺติ, อหํ เชฏฺฐโก’ติ มชฺชนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน ยสมโท นามฯ

‘อวเสสา สตฺตา ทุสฺสีลา, อหํ ปน สีลวา’ติ มชฺชนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน สีลมโท นามฯ ‘อวเสสสตฺตานํ กุกฺกุฏสฺส อุทกปานมตฺเตปิ กาเล จิตฺเตกคฺคตา นตฺถิ, อหํ ปน อุปจารปฺปนานํ ลาภี’ติ มชฺชนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน ฌานมโท นามฯ

‘อวเสสา สตฺตา นิสฺสิปฺปา, อหํ ปน สิปฺปวา’ติ มชฺชนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน สิปฺปมโท นามฯ ‘อวเสสา สตฺตา รสฺสา, อหํ ปน ทีโฆ’ติ มชฺชนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน อาโรหมโท นามฯ ‘อวเสสา สตฺตา รสฺสา วา โหนฺติ ทีฆา วา, อหํ นิคฺโรธปริมณฺฑโล’ติ มชฺชนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน ปริณาหมโท นามฯ ‘อวเสสสตฺตานํ สรีรสณฺฐานํ วิรูปํ พีภจฺฉํ, มยฺหํ ปน มนาปํ ปาสาทิก’นฺติ มชฺชนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน สณฺฐานมโท นามฯ ‘อวเสสานํ สตฺตานํ สรีเร พหู โทสา, มยฺหํ ปน สรีเร เกสคฺคมตฺตมฺปิ วชฺชํ นตฺถี’ติ มชฺชนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน ปาริปูริมโท นามฯ

[845] อิมินา เอตฺตเกน ฐาเนน สวตฺถุกํ มานํ กเถตฺวา อิทานิ อวตฺถุกํ นิพฺพตฺติตมานเมว ทสฺเสนฺโต ตตฺถ กตโม มโทติอาทิมาหฯ ตํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

[846] ปมาทนิทฺเทเส จิตฺตสฺส โวสฺสคฺโคติ อิเมสุ เอตฺตเกสุ ฐาเนสุ สติยา อนิคฺคณฺหิตฺวา จิตฺตสฺส โวสฺสชฺชนํ; สติวิรโหติ อตฺโถฯ โวสฺสคฺคานุปฺปทานนฺติ โวสฺสคฺคสฺส อนุปฺปทานํ; ปุนปฺปุนํ วิสฺสชฺชนนฺติ อตฺโถฯ อสกฺกจฺจกิริยตาติ เอเตสํ ทานาทีนํ กุสลธมฺมานํ ภาวนาย ปุคฺคลสฺส วา เทยฺยธมฺมสฺส วา อสกฺกจฺจกรณวเสน อสกฺกจฺจกิริยาฯ สตตภาโว สาตจฺจํฯ น สตตภาโว อสาตจฺจํฯ น สาตจฺจกิริยตา อสาตจฺจกิริยตาฯ อนฏฺฐิตกรณํ อนฏฺฐิตกิริยตาฯ

ยถา นาม กกณฺฏโก โถกํ คนฺตฺวา โถกํ ติฏฺฐติ, น นิรนฺตรํ คจฺฉติ, เอวเมว โย ปุคฺคโล เอกทิวสํ ทานํ วา ทตฺวา ปูชํ วา กตฺวา ธมฺมํ วา สุตฺวา สมณธมฺมํ วา กตฺวา ปุน จิรสฺสํ กโรติ, น นิรนฺตรํ ปวตฺเตติ, ตสฺส สา กิริยา อนฏฺฐิตกิริยตาติ วุจฺจติฯ โอลีนวุตฺติตาติ นิรนฺตรกรณสงฺขาตสฺส วิปฺผารสฺเสว อภาเวน ลีนวุตฺติตาฯ นิกฺขิตฺตฉนฺทตาติ กุสลกิริยาย วีริยฉนฺทสฺส นิกฺขิตฺตภาโวฯ นิกฺขิตฺตธุรตาติ วีริยธุรสฺส โอโรปนํ, โอสกฺกิตมานสตาติ อตฺโถฯ อนธิฏฺฐานนฺติ กุสลกรเณ ปติฏฺฐาภาโวฯ อนนุโยโคติ อนนุยุญฺชนํฯ ปมาโทติ ปมชฺชนํฯ โย เอวรูโป ปมาโทติ อิทํ อตฺถปริยายสฺส พฺยญฺชนปริยายสฺส จ ปริยนฺตาภาวโต อาการทสฺสนํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยฺวายํ อาทิโต ปฏฺฐาย ทสฺสิโต ปมาโท, โย อญฺโญปิ เอวมากาโร เอวํชาติโก ปมาโท ปมชฺชนาการวเสน ปมชฺชนา, ปมชฺชิตภาววเสน ปมชฺชิตตฺตนฺติ สงฺขํ คโต – อยํ วุจฺจติ ปมาโทติฯ ลกฺขณโต ปเนส ปญฺจสุ กามคุเณสุ สติโวสฺสคฺคลกฺขโณ, ตตฺเถว สติยา วิสฺสฏฺฐากาโร เวทิตพฺโพฯ

[847] ถมฺภนิทฺเทเส ถทฺธฏฺเฐน ถมฺโภ; ขลิยา ถทฺธสาฏกสฺส วิย จิตฺตสฺส ถทฺธตา เอตฺถ กถิตาฯ ถมฺภนากาโร ถมฺภนาฯ ถมฺภิตสฺส ภาโว ถมฺภิตตฺตํฯ กกฺขฬสฺส ปุคฺคลสฺส ภาโว กกฺขฬิยํฯ ผรุสสฺส ปุคฺคลสฺส ภาโว ผารุสิยํฯ อภิวาทนาทิสามีจิรหานํ ตสฺสา สามีจิยา อกรณวเสน อุชุเมว ฐปิตจิตฺตภาโว อุชุจิตฺตตาฯ ถทฺธสฺส อมุทุโน ภาโว อมุทุตาฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ ถมฺโภ นาม วุจฺจติ, เยน สมนฺนาคโต ปุคฺคโล คิลิตนงฺคลสีโส วิย อชคโร, วาตภริตา วิย ภสฺตา เจติยํ วา วุฑฺฒตเร วา ทิสฺวา โอนมิตุํ น สกฺโกติ, ปริยนฺเตเนว จรติฯ สฺวายํ จิตฺตสฺส อุทฺธุมาตภาวลกฺขโณติ เวทิตพฺโพฯ

[848] สารมฺภนิทฺเทเส สารมฺภนวเสน สารมฺโภฯ ปฏิปฺผริตฺวา สารมฺโภ ปฏิสารมฺโภฯ สารมฺภนากาโร สารมฺภนาฯ ปฏิปฺผริตฺวา สารมฺภนา ปฏิสารมฺภนาฯ ปฏิสารมฺภิตสฺส ภาโว ปฏิสารมฺภิตตฺตํฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ สารมฺโภ นาม วุจฺจติฯ สฺวายํ ลกฺขณโต กรณุตฺตริยลกฺขโณ นาม วุจฺจติ, เยน สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ตทฺทิคุณํ ตทฺทิคุณํ กโรติฯ

อคาริโก สมาโน เอเกเนกสฺมิํ ฆรวตฺถุสฺมิํ สชฺชิเต อปโร ทฺเว วตฺถูนิ สชฺเชติ, อปโร จตฺตาริ, อปโร อฏฺฐ, อปโร โสฬสฯ อนคาริโก สมาโน เอเกเนกสฺมิํ นิกาเย คหิเต, ‘นาหํ เอตสฺส เหฏฺฐา ภวิสฺสามี’ติ อปโร ทฺเว คณฺหาติ, อปโร ตโย, อปโร จตฺตาโร, อปโร ปญฺจฯ สารมฺภวเสน หิ คณฺหิตุํ น วฏฺฏติฯ อกุสลปกฺโข เอส นิรยคามิมคฺโคฯ กุสลปกฺขวเสน ปน เอกสฺมิํ เอกํ สลากภตฺตํ เทนฺเต ทฺเว ทาตุํ, ทฺเว เทนฺเต จตฺตาริ ทาตุํ วฏฺฏติฯ ภิกฺขุนาปิ ปเรน เอกสฺมิํ นิกาเย คหิเต, ‘ทฺเว นิกาเย คเหตฺวา สชฺฌายนฺตสฺส เม ผาสุ โหตี’ติ วิวฏฺฏปกฺเข ฐตฺวา ตทุตฺตริ คณฺหิตุํ วฏฺฏติฯ

[849] อตฺริจฺฉตานิทฺเทเส ยถา อริยวํสสุตฺเต (อ. นิ. 4.28) ‘ลามกลามกฏฺโฐ อิตรีตรฏฺโฐ’ เอวํ อคฺคเหตฺวา จีวราทีสุ ยํ ยํ ลทฺธํ โหติ, เตน เตน อสนฺตุฏฺฐสฺส; คิหิโน วา ปน รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺฐพฺเพสุ ยํ ยํ ลทฺธํ โหติ, เตน เตน อสนฺตุฏฺฐสฺสฯ ภิยฺโยกมฺยตาติ วิเสสกามตาฯ อิจฺฉนกวเสน อิจฺฉาฯ อิจฺฉาว อิจฺฉาคตา, อิจฺฉนากาโร วาฯ อตฺตโน ลาภํ อติจฺจ อิจฺฉนภาโว อติจฺฉตาฯ ราโคติอาทีนิ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถาเนวฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ อติจฺฉตา นาม วุจฺจติฯ อตฺริจฺฉตาติปิ เอติสฺสา เอว นามํฯ ลกฺขณโต ปน สกลาเภ อสนฺตุฏฺฐิ ปรลาเภ จ ปตฺถนา – เอตํ อตฺริจฺฉตาลกฺขณํฯ อตฺริจฺฉปุคฺคลสฺส หิ อตฺตนา ลทฺธํ ปณีตมฺปิ ลามกํ วิย ขายติ, ปเรน ลทฺธํ ลามกมฺปิ ปณีตํ วิย ขายติ; เอกภาชเน ปกฺกยาคุ วา ภตฺตํ วา ปูโว วา อตฺตโน ปตฺเต ปกฺขิตฺโต ลามโก วิย, ปรสฺส ปตฺเต ปณีโต วิย ขายติฯ อยํ ปน อตฺริจฺฉตา ปพฺพชิตานมฺปิ โหติ คิหีนมฺปิ ติรจฺฉานคตานมฺปิฯ

ตตฺริมานิ วตฺถูนิ – เอโก กิร กุฏุมฺพิโก ติํส ภิกฺขุนิโย นิมนฺเตตฺวา สปูวํ ภตฺตํ อทาสิ ฯ สงฺฆตฺเถรี สพฺพภิกฺขูนีนํ ปตฺเต ปูวํ ปริวตฺตาเปตฺวา ปจฺฉา อตฺตนา ลทฺธเมว ขาทิฯ พาราณสิราชาปิ ‘องฺคารปกฺกมํสํ ขาทิสฺสามี’ติ เทวิํ อาทาย อรญฺญํ ปวิฏฺโฐ เอกํ กินฺนริํ ทิสฺวา, เทวิํ ปหาย, ตสฺสานุปทํ คโตฯ

เทวี นิวตฺติตฺวา อสฺสมปทํ คนฺตฺวา กสิณปริกมฺมํ กตฺวา อฏฺฐ สมาปตฺติโย ปญฺจ จ อภิญฺญาโย ปตฺวา นิสินฺนา ราชานํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา อากาเส อุปฺปติตฺวา อคมาสิฯ รุกฺเข อธิวตฺถา เทวตา อิมํ คาถมาห –

อตฺริจฺฉํ อติโลเภน, อติโลภมเทน จ;

เอวํ หายติ อตฺถมฺหา, อหํว อสิตาภุยาติฯ (ชา. 1.2.168);

ยถา จนฺทกินฺนริํ ปตฺถยนฺโต อสิตาภุยา ราชธีตาย หีโน ปริหีโน, เอวํ อตฺริจฺฉํ อติโลเภน อตฺถมฺห หายติ ชียตีติ เทวตา รญฺญา สทฺธิํ เกฬิมกาสิฯ

กสฺสปพุทฺธกาเลปิ มิตฺตวินฺทโก นาม เสฏฺฐิปุตฺโต อสฺสทฺโธ อปฺปสนฺโน มาตรา ‘ตาต, อชฺช อุโปสถิโก หุตฺวา วิหาเร สพฺพรตฺติํ ธมฺมสวนํ สุณ, สหสฺสํ เต ทสฺสามี’ติ วุตฺเต ธนโลเภน อุโปสถงฺคานิ สมาทาย วิหารํ คนฺตฺวา ‘อิทํ ฐานํ อกุโตภย’นฺติ สลฺลกฺเขตฺวา ธมฺมาสนสฺส เหฏฺฐา นิปนฺโน สพฺพรตฺติํ นิทฺทายิตฺวา ฆรํ อคมาสิฯ มาตา ปาโตว ยาคุํ ปจิตฺวา อุปนาเมสิฯ โส สหสฺสํ คเหตฺวาว ยาคุํ ปิวิฯ อถสฺส เอตทโหสิ – ‘ธนํ สํหริสฺสามี’ติฯ โส นาวาย สมุทฺทํ ปกฺขนฺทิตุกาโม อโหสิฯ อถ นํ มาตา ‘‘ตาต, อิมสฺมิํ กุเล จตฺตาลีสโกฏิธนํ อตฺถิ; อลํ คมเนนา’’ติ วาเรสิฯ โส ตสฺสา วจนํ อนาทิยิตฺวา คจฺฉติ เอวฯ สา ปุรโต อฏฺฐาสิฯ อถ นํ กุชฺฌิตฺวา ‘อยํ มยฺหํ ปุรโต ติฏฺฐตี’ติ ปาเทน ปหริตฺวา ปติตํ มาตรํ อนฺตรํ กตฺวา อคมาสิฯ มาตา อุฏฺฐหิตฺวา ‘‘มาทิสาย มาตริ เอวรูปํ กมฺมํ กตฺวา คตสฺส เม คตฏฺฐาเน สุขํ ภวิสฺสตี’’ติ เอวํสญฺญี นาม ตฺวํ ปุตฺตาติ อาหฯ ตสฺส นาวํ อารุยฺห คจฺฉโต สตฺตเม ทิวเส นาวา อฏฺฐาสิฯ อถ เต มนุสฺสา ‘‘อทฺธา เอตฺถ ปาปปุริโส อตฺถิ; สลากํ เทถา’’ติ สลากา ทียมานา ตสฺเสว ติกฺขตฺตุํ ปาปุณิฯ เต ตสฺส อุฬุมฺปํ ทตฺวา ตํ สมุทฺเท ปกฺขิปิํสุฯ โส เอกํ ทีปํ คนฺตฺวา วิมานเปตีหิ สทฺธิํ สมฺปตฺติํ อนุภวนฺโต ตาหิ ‘‘ปุรโต มา อคมาสี’’ติ วุจฺจมาโนปิ ตทฺทิคุณํ สมฺปตฺติํ ปสฺสนฺโต อนุปุพฺเพน ขุรจกฺกธรํ เอกํ ปุริสํ อทฺทสฯ ตสฺส ตํ จกฺกํ ปทุมปุปฺผํ วิย อุปฏฺฐาติฯ

โส ตํ อาห – ‘‘อมฺโภ, อิทํ ตยา ปิฬนฺธปทุมํ มยฺหํ เทหี’’ติฯ ‘‘นยิทํ, สามิ , ปทุมํ; ขุรจกฺกํ เอต’’นฺติฯ โส ‘‘วญฺเจสิ มํ ตฺวํฯ กิํ เม ปทุมํ น ทิฏฺฐปุพฺพ’’นฺติ วตฺวา ‘‘ตฺวญฺหิ โลหิตจนฺทนํ ลิมฺเปตฺวา ปิฬนฺธนํ ปทุมปุปฺผํ มยฺหํ น ทาตุกาโมสี’’ติ อาหฯ โส จินฺเตสิ – ‘อยมฺปิ มยา กตสทิสํ กมฺมํ กตฺวา ตสฺส ผลํ อนุภวิตุกาโม’ติฯ อถ นํ ‘‘หนฺท เร’’ติ วตฺวา ตสฺส มตฺถเก จกฺกํ ปกฺขิปิตฺวา ปลายิฯ เอตมตฺถํ วิทิตฺวา สตฺถา อิมํ คาถมาห –

‘‘จตุพฺภิ อฏฺฐชฺฌคมา, อฏฺฐหิ ปิจ โสฬส;

โสฬสาหิ จ พาตฺติํส, อตฺริจฺฉํ จกฺกมาสโท;

อิจฺฉาหตสฺส โปสสฺส, จกฺกํ ภมติ มตฺถเก’’ติฯ (ชา. 1.1.104);

อญฺญตโรปิ อตฺริจฺโฉ อมจฺโจ สกวิสยํ อติกฺกมิตฺวา ปรวิสยํ ปาวิสิฯ ตตฺถ โปถิโต ปลายิตฺวา เอกสฺส ตาปสสฺส วสนฏฺฐานํ ปวิสิตฺวา อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺฐาย นิปชฺชิฯ โส ตาปเสน ‘กิํ เต กต’นฺติ ปุจฺฉิโต อิมา คาถาโย อภาสิ –

‘‘สกํ นิเกตํ อติหีฬยาโน,

อตฺริจฺฉตา มลฺลคามํ อคจฺฉิํ;

ตโต ชนา นิกฺขมิตฺวาน คามา,

โกทณฺฑเกน ปริโปถยิํสุ มํฯ

‘‘โส ภินฺนสีโส รุหิรมกฺขิตงฺโค,

ปจฺจาคมาสิํ สกํ นิเกตํ;

ตสฺมา อหํ โปสถํ ปาลยามิ,

อตฺริจฺฉตา มา ปุนราคมาสี’’ติฯ (ชา. 1.14.138-139);

[850] มหิจฺฉตานิทฺเทเส มหนฺตานิ วตฺถูนิ อิจฺฉติ, มหตี วาสฺส อิจฺฉาติ มหิจฺโฉ, ตสฺส ภาโว มหิจฺฉตาฯ ลกฺขณโต ปน อสนฺตคุณสมฺภาวนตา ปฏิคฺคหเณ จ ปริโภเค จ อมตฺตญฺญุตา – เอตํ มหิจฺฉตาลกฺขณํฯ มหิจฺโฉ หิ ปุคฺคโล ยถา นาม กจฺฉปุฏวาณิโช ปิฬนฺธนภณฺฑกํ หตฺเถน คเหตฺวา อุจฺฉงฺเคปิ ปกฺขิปิตพฺพยุตฺตกํ ปกฺขิปิตฺวา มหาชนสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว ‘‘อมฺมา, อสุกํ คณฺหถ, อสุกํ คณฺหถา’’ติ มุเขน สํวิทหติฯ

เอวเมว โส อปฺปมตฺตกมฺปิ อตฺตโน สีลํ วา คนฺถํ วา ธุตคุณํ วา อนฺตมโส อรญฺญวาสมตฺตกมฺปิ มหาชนสฺส ชานนฺตสฺเสว สมฺภาเวตุกาโม โหติ, สมฺภาเวตฺวา จ ปน สกเฏหิปิ อุปนีเต ปจฺจเย ‘อล’นฺติ อวตฺวา คณฺหาติฯ ตโย หิ ปูเรตุํ น สกฺกา – อคฺคิ อุปาทาเนน, สมุทฺโท อุทเกน, มหิจฺโฉ ปจฺจเยหีติฯ

อคฺคิกฺขนฺโธ สมุทฺโท จ, มหิจฺโฉ จาปิ ปุคฺคโล;

พหุเก ปจฺจเย เทนฺเต, ตโย เปเต น ปูรเยฯ

มหิจฺฉปุคฺคโล หิ วิชาตมาตุยาปิ มนํ คณฺหิตุํ น สกฺโกติ, ปเคว อุปฏฺฐากานํฯ

ตตฺริมานิ วตฺถูนิ – เอโก กิร ทหรภิกฺขุ ปิฏฺฐปูเว ปิยายติฯ อถสฺส มาตา ปฏิปตฺติํ วีมํสมานา ‘สเจ เม ปุตฺโต ปฏิคฺคหเณ มตฺตํ ชานาติ, สกลมฺปิ นํ เตมาสํ ปูเวเหว อุปฏฺฐหิสฺสามี’ติ วสฺสูปนายิกทิวเส ปริวีมํสมานา ปฐมํ เอกํ ปูวํ อทาสิ, ตสฺมิํ นิฏฺฐิเต ทุติยํ, ตสฺมิมฺปิ นิฏฺฐิเต ตติยํฯ ทหโร ‘อล’นฺติ อวตฺวา ขาทิเยวฯ มาตา ตสฺส อมตฺตญฺญุภาวํ ญตฺวา ‘อชฺเชว เม ปุตฺเตน สกลเตมาสสฺส ปูวา ขาทิตา’ติ ทุติยทิวสโต ปฏฺฐาย เอกปูวมฺปิ น อทาสิฯ

ติสฺสมหาราชาปิ เทวสิกํ เจติยปพฺพเต ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทานํ ททมาโน ‘มหาราช, กิํ เอกเมว ฐานํ ภชสิ? กิํ อญฺญตฺถ ทาตุํ น วฏฺฏตี’ติ ชานปเทหิ วุตฺโต ทุติยทิวเส อนุราธปุเร มหาทานํ ทาเปสิฯ เอกภิกฺขุปิ ปฏิคฺคหเณ มตฺตํ น อญฺญาสิฯ เอกเมเกน ปฏิคฺคหิตํ ขาทนียโภชนียํ ทฺเว ตโย ชนา อุกฺขิปิํสุฯ ราชา ทุติยทิวเส เจติยปพฺพเต ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺตาเปตฺวา ราชนฺเตปุรํ อาคตกาเล ‘‘ปตฺตํ เทถา’’ติ อาหฯ ‘‘อลํ, มหาราช, อตฺตโน ปมาเณน ภิกฺขํ คณฺหิสฺสตี’’ติ เอกภิกฺขุปิ ปตฺตํ น อทาสิฯ สพฺเพ ปมาณยุตฺตกเมว ปฏิคฺคเหสุํฯ อถ ราชา อาห – ‘‘ปสฺสถ ตุมฺหากํ ภิกฺขูสุ เอโกปิ มตฺตํ น ชานาติฯ หิยฺโย กิญฺจิ อวเสสํ นาโหสิฯ อชฺช คหิตํ มนฺทํ, อวเสสเมว พหู’’ติ เตสํ มตฺตญฺญุตาย อตฺตมโน อิตเรสญฺจ อมตฺตญฺญุตาย อนตฺตมโน อโหสิฯ

[851] ปาปิจฺฉตานิทฺเทเส อสฺสทฺโธ สมาโน สทฺโธติ มํ ชโน ชานาตูติอาทีสุ เอวํ อิจฺฉนฺโต กิํ กโรติ? อสฺสทฺโธ สทฺธาการํ ทสฺเสติ; ทุสฺสีลาทโย สีลวนฺตาทีนํ อาการํ ทสฺเสนฺติฯ

กถํ? อสฺสทฺโธ ตาว มหามหทิวเส มนุสฺสานํ วิหารํ อาคมนเวลาย สมฺมชฺชนิํ อาทาย วิหารํ สมฺมชฺชติ, กจวรํ ฉฑฺเฑติ, มนุสฺเสหิ ทิฏฺฐภาวํ ญตฺวา เจติยงฺคณํ คจฺฉติ, ตตฺถาปิ สมฺมชฺชิตฺวา กจวรํ ฉฑฺเฑติ, วาลิกํ สมํ กโรติ, อาสนานิ โธวติ, โพธิมฺหิ อุทกํ สิญฺจติฯ มนุสฺสา ทิสฺวา ‘นตฺถิ มญฺเญ อญฺโญ ภิกฺขุ วิหารชคฺคนโก, อยเมว อิมํ วิหารํ ปฏิชคฺคติ, สทฺโธ เถโร’ติ คมนกาเล นิมนฺเตตฺวา คจฺฉนฺติฯ ทุสฺสีโลปิ อุปฏฺฐากานํ สมฺมุเข วินยธรํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉติ ‘‘ภนฺเต, มยิ คจฺฉนฺเต โคโณ อุพฺพิคฺโคฯ เตน ธาวตา ติณานิ ฉินฺนานิฯ สมฺมชฺชนฺตสฺส เม ติณานิ ฉิชฺชนฺติฯ จงฺกมนฺตสฺส เม ปาณกา มียนฺติฯ เขฬํ ปาเตนฺตสฺส อสติยา ติณมตฺถเก ปตติ; ตตฺถ ตตฺถ กิํ โหตี’’ติ? ‘‘อนาปตฺติ, อาวุโส, อสญฺจิจฺจ อสติยา อชานนฺตสฺสา’’ติ จ วุตฺเต ‘‘ภนฺเต, มยฺหํ ครุกํ วิย อุปฏฺฐาติ; สุฏฺฐุ วีมํสถา’’ติ ภณติฯ ตํ สุตฺวา มนุสฺสา ‘อมฺหากํ อยฺโย เอตฺตเกปิ กุกฺกุจฺจายติ! อญฺญสฺมิํ โอฬาริเก กิํ นาม กริสฺสติ; นตฺถิ อิมินา สทิโส สีลวาติ ปสนฺนา สกฺการํ กโรนฺติฯ อปฺปสฺสุโตปิ อุปฏฺฐากมชฺเฌ นิสินฺโน ‘‘อสุโก ติปิฏกธโร, อสุโก จตุนิกายิโก มยฺหํ อนฺเตวาสิโก, มม สนฺติเก เตหิ ธมฺโม อุคฺคหิโต’’ติ วทติฯ มนุสฺสา ‘อมฺหากํ อยฺเยน สทิโส พหุสฺสุโต นตฺถิ, เอตสฺส กิร สนฺติเก อสุเกน จ อสุเกน จ ธมฺโม อุคฺคหิโต’ติ ปสนฺนา สกฺการํ กโรนฺติฯ

สงฺคณิการาโมปิ มหามหทิวเส ทีฆปีฐญฺจ อปสฺสยญฺจ คาหาเปตฺวา วิหารปจฺจนฺเต รุกฺขมูเล ทิวาวิหารํ นิสีทติฯ มนุสฺสา อาคนฺตฺวา ‘‘เถโร กุหิ’’นฺติ ปุจฺฉนฺติฯ ‘‘คณฺฐิกปุตฺตา นาม คณฺฐิกา เอว โหนฺติฯ เตน เถโร เอวรูเป กาเล อิธ น นิสีทติ, วิหารปจฺจนฺเต ทิวาฏฺฐาเน ทีฆจงฺกเม วิหรตี’’ติ วทนฺติฯ โสปิ ทิวสภาคํ วีตินาเมตฺวา นลาเฏ มกฺกฏสุตฺตํ อลฺลิยาเปตฺวา ปีฐํ คาหาเปตฺวา อาคมฺม ปริเวณทฺวาเร นิสีทติฯ มนุสฺสา ‘‘กหํ, ภนฺเต, คตตฺถ? อาคนฺตฺวา น อทฺทสมฺหา’’ติ วทนฺติฯ ‘‘อุปาสกา, อนฺโตวิหาโร อากิณฺโณ; ทหรสามเณรานํ วิจรณฏฺฐานเมตํ สฏฺฐิหตฺถจงฺกเม ทิวาฏฺฐาเน นิสีทิมฺหา’’ติ อตฺตโน ปวิวิตฺตภาวํ ชานาเปติฯ

กุสีโตปิ อุปฏฺฐากมชฺเฌ นิสินฺโน ‘‘อุปาสกา, ตุมฺเหหิ อุกฺกาปาโต ทิฏฺโฐ’’ติ วทติฯ

‘‘น ปสฺสาม, ภนฺเต; กาย เวลาย อโหสี’’ติ จ ปุฏฺโฐ ‘‘อมฺหากํ จงฺกมนเวลายา’’ติ วตฺวา ‘‘ภูมิจาลสทฺทํ อสฺสุตฺถา’’ติ ปุจฺฉติฯ ‘‘น สุณาม, ภนฺเต; กาย เวลายา’’ติ ปุฏฺโฐ ‘‘มชฺฌิมยาเม อมฺหากํ อาลมฺพนผลกํ อปสฺสาย ฐิตกาเล’’ติ วตฺวา ‘‘มหาโอภาโส อโหสิ; โส โว ทิฏฺโฐ’’ติ ปุจฺฉติฯ ‘‘กาย เวลาย, ภนฺเต’’ติ จ วุตฺเต ‘‘มยฺหํ จงฺกมมฺหา โอตรณกาเล’’ติ วทติฯ มนุสฺสา ‘อมฺหากํ เถโร ตีสุปิ ยาเมสุ จงฺกเมเยว โหติ; นตฺถิ อยฺเยน สทิโส อารทฺธวีริโย’ติ ปสนฺนา สกฺการํ กโรนฺติฯ

มุฏฺฐสฺสตีปิ อุปฏฺฐากมชฺเฌ นิสินฺโน ‘‘มยา อสุกกาเล นาม ทีฆนิกาโย อุคฺคหิโต, อสุกกาเล มชฺฌิโม, สํยุตฺตโก, องฺคุตฺตริโก; อนฺตรา โอโลกนํ นาม นตฺถิ, อิจฺฉิติจฺฉตฏฺฐาเน มุขารุฬฺโหว ตนฺติ อาคจฺฉติ; อิเม ปนญฺเญ ภิกฺขู เอฬกา วิย มุขํ ผนฺทาเปนฺตา วิหรนฺตี’’ติ วทติฯ มนุสฺสา ‘นตฺถิ อยฺเยน สทิโส อุปฏฺฐิตสตี’ติ ปสนฺนา สกฺการํ กโรนฺติฯ

อสมาหิโตปิ อุปฏฺฐากานํ สมฺมุเข อฏฺฐกถาจริเย ปญฺหํ ปุจฺฉติ – ‘กสิณํ นาม กถํ ภาเวติ? กิตฺตเกน นิมิตฺตํ อุปฺปนฺนํ นาม โหติ? กิตฺตเกน อุปจาโร? กิตฺตเกน อปฺปนา? ปฐมสฺส ฌานสฺส กติ องฺคานิ? ทุติยสฺส ตติยสฺส จตุตฺถสฺส ฌานสฺส กติ องฺคานิ’’ติ ปุจฺฉติฯ เตหิ อตฺตโน อุคฺคหิตานุรูเปน กถิตกาเล สิตํ กตฺวา ‘กิํ, อาวุโส, เอวํ น โหสี’ติ วุตฺเต ‘วฏฺฏติ, ภนฺเต’ติ อตฺตโน สมาปตฺติลาภิตํ สูเจติฯ มนุสฺสา ‘สมาปตฺติลาภี อยฺโย’ติ ปสนฺนา สกฺการํ กโรนฺติฯ

ทุปฺปญฺโญปิ อุปฏฺฐากานํ มชฺเฌ นิสินฺโน ‘มชฺฌิมนิกาเย เม ปญฺจตฺตยํ โอโลเกนฺตสฺส สหิทฺธิยาว มคฺโค อาคโตฯ ปริยตฺติ นาม อมฺหากํ น ทุกฺกราฯ ปริยตฺติวาวโฏ ปน ทุกฺขโต น มุจฺจตีติ ปริยตฺติํ วิสฺสชฺชยิมฺหา’ติอาทีนิ วทนฺโต อตฺตโน มหาปญฺญตํ ทีเปติฯ เอวํ วทนฺโต ปนสฺส สาสเน ปหารํ เทติฯ อิมินา สทิโส มหาโจโร นาม นตฺถิฯ น หิ ปริยตฺติธโร ทุกฺขโต น มุจฺจตีติฯ

อขีณาสโวปิ คามทารเก ทิสฺวา ‘ตุมฺหากํ มาตาปิตโร อมฺเห กิํ วทนฺตี’’ติ? ‘‘อรหาติ วทนฺติ, ภนฺเต’’ติฯ ‘ยาว เฉกา คหปติกา, น สกฺกา วญฺเจตุ’นฺติ อตฺตโน ขีณาสวภาวํ ทีเปติฯ

อญฺเญปิ เจตฺถ จาฏิอรหนฺตปาโรหอรหนฺตาทโย เวทิตพฺพา – เอโก กิร กุหโก อนฺโตคพฺเภ จาฏิํ นิขณิตฺวา มนุสฺสานํ อาคมนกาเล ปวิสติฯ มนุสฺสา ‘กหํ เถโร’ติ ปุจฺฉนฺติฯ ‘อนฺโตคพฺเภ’ติ จ วุตฺเต ปวิสิตฺวา วิจินนฺตาปิ อทิสฺวา นิกฺขมิตฺวา ‘นตฺถิ เถโร’ติ วทนฺติฯ ‘อนฺโตคพฺเภเยว เถโร’ติ จ วุตฺเต ปุน ปวิสนฺติฯ เถโร จาฏิโต นิกฺขมิตฺวา ปีเฐ นิสินฺโน โหติฯ ตโต เตหิ ‘มยํ, ภนฺเต, ปุพฺเพ อทิสฺวา นิกฺขนฺตา, กหํ ตุมฺเห คตตฺถา’’ติ วุตฺเต ‘สมณา นาม อตฺตโน อิจฺฉิติจฺฉิตฏฺฐานํ คจฺฉนฺตี’ติ วจเนน อตฺตโน ขีณาสวภาวํ ทีเปติฯ

อปโรปิ กุหโก เอกสฺมิํ ปพฺพเต ปณฺณสาลายํ วสติฯ ปณฺณสาลาย จ ปจฺฉโต ปปาตฏฺฐาเน เอโก กจฺฉกรุกฺโข อตฺถิฯ ตสฺส ปาโรโห คนฺตฺวา ปรภาเค ภูมิยํ ปติฏฺฐิโตฯ มนุสฺสา มคฺเคนาคนฺตฺวา นิมนฺเตนฺติฯ โส ปตฺตจีวรมาทาย ปาโรเหน โอตริตฺวา คามทฺวาเร อตฺตานํ ทสฺเสติฯ ตโต มนุสฺเสหิ ปจฺฉา อาคนฺตฺวา ‘กตเรน มคฺเคน อาคตตฺถ, ภนฺเต’ติ ปุฏฺโฐ ‘สมณานํ อาคตมคฺโค นาม ปุจฺฉิตุํ น วฏฺฏติ, อตฺตโน อิจฺฉิติจฺฉิตฏฺฐาเนเนว อาคจฺฉนฺตี’ติ วจเนน ขีณาสวภาวํ ทีเปติฯ ตํ ปน กุหกํ เอโก วิทฺธกณฺโณ ญตฺวา ‘ปริคฺคเหสฺสามิ น’นฺติ เอกทิวสํ ปาโรเหน โอตรนฺตํ ทิสฺวา ปจฺฉโต ฉินฺทิตฺวา อปฺปมตฺตเกน ฐเปสิฯ โส ‘ปาโรหโต โอตริสฺสามี’ติ ‘ฐ’นฺติ ปติโต, มตฺติกา ปตฺโต ภิชฺชิฯ โส ‘ญาโตมฺหี’ติ นิกฺขมิตฺวา ปลายิฯ ปาปิจฺฉสฺส ภาโว ปาปิจฺฉตาฯ ลกฺขณโต ปน อสนฺตคุณสมฺภาวนตา, ปฏิคฺคหเณ จ อมตฺตญฺญุตา; เอตํ ปาปิจฺฉตาลกฺขณนฺติ เวทิตพฺพํฯ

[852] สิงฺคนิทฺเทเส วิชฺฌนฏฺเฐน สิงฺคํ; นาคริกภาวสงฺขาตสฺส กิเลสสิงฺคสฺเสตํ นามํฯ สิงฺคารภาโว สิงฺคารตา, สิงฺคารกรณากาโร วาฯ จตุรภาโว จตุรตาฯ ตถา จาตุริยํฯ

ปริกฺขตภาโว ปริกฺขตตา; ปริขณิตฺวา ฐปิตสฺเสว ทฬฺหสิงฺคารภาวสฺเสตํ นามํ ฯ อิตรํ ตสฺเสว เววจนํฯ เอวํ สพฺเพหิปิ ปเทหิ กิเลสสิงฺคารตาว กถิตาฯ

[853] ตินฺติณนิทฺเทเส ตินฺติณนฺติ ขียนํฯ ตินฺติณายนากาโร ตินฺติณายนาฯ ตินฺติเณน อยิตสฺส ตินฺติณสมงฺคิโน ภาโว ตินฺติณายิตตฺตํฯ โลลุปภาโว โลลุปฺปํฯ อิตเร ทฺเว อาการภาวนิทฺเทสาฯ ปุจฺฉญฺชิกตาติ ลาภลภนกฏฺฐาเน เวธนากมฺปนา นีจวุตฺติตาฯ สาธุกมฺยตาติ ปณีตปณีตานํ ปตฺถนาฯ เอวํ สพฺเพหิปิ ปเทหิ สุวานโทณิยํ กญฺชิยํ ปิวนกสุนขสฺส อญฺญํ สุนขํ ทิสฺวา ภุภุกฺกรณํ วิย ‘ตว สนฺตกํ, มม สนฺตก’นฺติ กิเลสวเสน ขียนากาโร กถิโตฯ

[854] จาปลฺยนิทฺเทเส อาโกฏิตปจฺจาโกฏิตภาวาทีหิ จีวรสฺส มณฺฑนา จีวรมณฺฑนาฯ มณิวณฺณจฺฉวิกรณาทีหิ ปตฺตสฺส มณฺฑนา ปตฺตมณฺฑนาฯ จิตฺตกมฺมาทีหิ ปุคฺคลิกเสนาสนสฺส มณฺฑนา เสนาสนมณฺฑนาฯ อิมสฺส วา ปูติกายสฺสาติ อิมสฺส มนุสฺสสรีรสฺสฯ ยถา หิ ตทหุชาโตปิ สิงฺคาโล ชรสิงฺคาโลตฺเวว อูรุปฺปมาณาปิ จ คโฬจิลตา ปูติลตาตฺเวว สงฺขํ คจฺฉติ, เอวํ สุวณฺณวณฺโณปิ มนุสฺสกาโย ปูติกาโยตฺเวว วุจฺจติฯ ตสฺส อนฺตรนฺตรา รตฺตวณฺณปณฺฑุวณฺณาทีหิ นิวาสนปารุปนาทีหิ สชฺชนา มณฺฑนา นามฯ พาหิรานํ วา ปริกฺขารานนฺติ ฐเปตฺวา ปตฺตจีวรํ เสสปริกฺขารานํ; อถวา ยา เอสา จีวรมณฺฑนา ปตฺตมณฺฑนาติ วุตฺตา, สา เตหิ วา ปริกฺขาเรหิ กายสฺส มณฺฑนา เตสํ วา พาหิรปริกฺขารานํ มณฺเฑตฺวา ฐปนวเสน มณฺฑนาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ มณฺฑนา วิภูสนาติ เอตฺถ อูนฏฺฐานสฺส ปูรณวเสน มณฺฑนา, ฉวิราคาทิวเสน วิภูสนาติ เวทิตพฺพาฯ เกฬนาติ กีฬนาฯ ปริเกฬนาติ ปริกีฬนาฯ คิทฺธิกตาติ เคธยุตฺตตาฯ คิทฺธิกตฺตนฺติ ตสฺเสว เววจนํฯ จปลภาโว จปลตาฯ ตถา จาปลฺยํฯ อิทํ วุจฺจตีติ อิทํ จาปลฺยํ นาม วุจฺจติ, เยน สมนฺนาคโต ปุคฺคโล วสฺสสติโกปิ สมาโน ตทหุชาตทารโก วิย โหติฯ

[855] อสภาควุตฺตินิทฺเทเส วิปฺปฏิกูลคฺคาหิตาติ อนนุโลมคฺคาหิตาฯ วิปจฺจนีกสาตตาติ วิปจฺจนีเกน ปฏิวิรุทฺธกรเณน สุขายนาฯ อนาทรภาโว อนาทริยํฯ ตถา อนาทริยตาฯ อคารวสฺส ภาโว อคารวตาฯ เชฏฺฐกภาวสฺส อกรณํ อปฺปติสฺสวตาฯ

อยํ วุจฺจตีติ อยํ อสภาควุตฺติ นาม วุจฺจติ; วิสภาคชีวิกตาติ อตฺโถ; ยาย สมนฺนาคโต ปุคฺคโล มาตรํ ปิตรํ วา คิลานํ ปฏิวตฺติตฺวาปิ น โอโลเกติ; ปิตุสนฺตกสฺส การณา มาตรา สทฺธิํ, มาตุสนฺตกสฺส การณา ปิตรา สทฺธิํ กลหํ กโรติ; วิสภาคชีวิตํ ชีวติ, มาตาปิตูนํ สนฺตกสฺส การณา เชฏฺเฐน วา กนิฏฺเฐน วา ภาตรา สทฺธิํ กลหํ กโรติ, นิลฺลชฺชวจนํ วทติ, อาจริยสฺส วา อุปชฺฌายสฺส วา วตฺตปฏิวตฺตํ น กโรติ, คิลานํ น อุปฏฺฐาติ, พุทฺธสฺส ภควโต เจติยทสฺสนฏฺฐาเน อุจฺจารํ วา ปสฺสาวํ วา กโรติ, เขฬมฺปิ สิงฺฆาณิกมฺปิ ฉฑฺเฑติ, ฉตฺตํ ธาเรติ, อุปาหนา อารุยฺห คจฺฉติ, พุทฺธสาวเกสุ น ลชฺชติ, สงฺเฆ จิตฺตีการํ น กโรติ, มาติมตฺตปิติมตฺตาทีสุ ครุฏฺฐานีเยสุ หิโรตฺตปฺปํ น ปจฺจุปฏฺฐาเปติฯ ตสฺเสวํ ปวตฺตมานสฺส สพฺพา เปสา กิริยา มาตรีติอาทีสุปิ วตฺถูสุ อสภาควุตฺติตา นาม โหติฯ

[856] อรตินิทฺเทเส ปนฺเตสูติ ทูเรสุ วิวิตฺเตสุ วาฯ อธิกุสเลสูติ สมถวิปสฺสนาธมฺเมสุฯ อรตีติ รติปฏิกฺเขโปฯ อรติตาติ อรมณากาโรฯ อนภิรตีติ อนภิรตภาโวฯ อนภิรมณาติ อนภิรมณากาโรฯ อุกฺกณฺฐิตาติ อุกฺกณฺฐนากาโรฯ ปริตสฺสิตาติ อุกฺกณฺฐนวเสเนว ปริตสฺสนาฯ

[857] ตนฺทีนิทฺเทเส ตนฺทีติ ชาติอาลสิยํฯ ตนฺทิยนาติ ตนฺทิยนากาโรฯ ตนฺทิมนกตาติ ตนฺทิยา อภิภูตจิตฺตตาฯ อลสสฺส ภาโว อาลสฺยํฯ อาลสฺยายนากาโร อาลสฺยายนาฯ อลสฺยายิตสฺส ภาโว อาลสฺยายิตตฺตํฯ อิติ สพฺเพหิปิ อิเมหิ ปเทหิ กิเลสวเสน กายาลสิยํ กถิตํฯ

[858] วิชมฺภิตานิทฺเทเส ชมฺภนาติ ผนฺทนาฯ ปุนปฺปุนํ ชมฺภนา วิชมฺภนาฯ อานมนาติ ปุรโต นมนาฯ วินมนาติ ปจฺฉโต นมนาฯ สนฺนมนาติ สมนฺตโต นมนาฯ ปณมนาติ ยถา หิ ตนฺตโต อุฏฺฐิตเปสกาโร กิสฺมิญฺจิเทว คเหตฺวา อุชุกํ กายํ อุสฺสาเปติ, เอวํ กายสฺส อุทฺธํ ฐปนาฯ พฺยาธิยกนฺติ อุปฺปนฺนพฺยาธิตาฯ อิติ สพฺเพหิปิ อิเมหิ ปเทหิ กิเลสวเสน กายผนฺทนเมว กถิตํฯ

[859] ภตฺตสมฺมทนิทฺเทเส ภุตฺตาวิสฺสาติ ภุตฺตวโตฯ ภตฺตมุจฺฉาติ ภตฺตเคลญฺญํ; พลวภตฺเตน หิ มุจฺฉาปตฺโต วิย โหติฯ ภตฺตกิลมโถติ ภตฺเตน กิลนฺตภาโวฯ ภตฺตปริฬาโหติ ภตฺตทรโถฯ ตสฺมิญฺหิ สมเย ปริฬาหุปฺปตฺติยา อุปหตินฺทฺริโย โหติ, กาโย ชีรติฯ กายทุฏฺฐุลฺลนฺติ ภตฺตํ นิสฺสาย กายสฺส อกมฺมญฺญตาฯ

[860] เจตโส ลีนตฺตนิทฺเทโส เหฏฺฐา ธมฺมสงฺคหฏฺฐกถายํ วุตฺตตฺโถเยวฯ อิเมหิ ปน สพฺเพหิปิ ปเทหิ กิเลสวเสน จิตฺตสฺส คิลานากาโร กถิโตติ เวทิตพฺโพฯ

[861] กุหนานิทฺเทเส ลาภสกฺการสิโลกสนฺนิสฺสิตสฺสาติ ลาภญฺจ สกฺการญฺจ กิตฺติสทฺทญฺจ นิสฺสิตสฺส, ปตฺถยนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ ปาปิจฺฉสฺสาติ อสนฺตคุณทีปนกามสฺสฯ อิจฺฉาปกตสฺสาติ อิจฺฉาย อปกตสฺส, อุปทฺทุตสฺสาติ อตฺโถฯ

อิโต ปรํ ยสฺมา ปจฺจยปฏิเสวน สามนฺตชปฺปนอิริยาปถสนฺนิสฺสิตวเสน มหานิทฺเทเส ติวิธํ กุหนวตฺถุ อาคตํ, ตสฺมา ติวิธมฺปิ ตํ ทสฺเสตุํ ปจฺจยปฏิเสวนสงฺขาเตน วาติ เอวมาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ จีวราทีหิ นิมนฺติตสฺส ตทตฺถิกสฺเสว สโต ปาปิจฺฉตํ นิสฺสาย ปฏิกฺขิปเนน, เต จ คหปติเก อตฺตนิ สุปฺปติฏฺฐิตสทฺเธ ญตฺวา ปุน เตสํ ‘อโห อยฺโย อปฺปิจฺโฉ, น กิญฺจิ ปฏิคฺคณฺหิตุํ อิจฺฉติ, สุลทฺธํ วต โน อสฺส สเจ อปฺปมตฺตกํ กิญฺจิ ปฏิคฺคณฺเหยฺยา’ติ นานาวิเธหิ อุปาเยหิ ปณีตานิ จีวราทีนิ อุปเนนฺตานํ ตทนุคฺคหกามตํเยว อาวิกตฺวา ปฏิคฺคหเณน จ ตโต ปภุติ อสีติสกฏภาเรหิ อุปนามนเหตุภูตํ วิมฺหาปนํ ปจฺจยปฏิเสวนสงฺขาตํ กุหนวตฺถูติ เวทิตพฺพํฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ มหานิทฺเทเส (มหานิ. 87) –

‘‘กตมํ ปจฺจยปฏิเสวนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ? อิธ คหปติกา ภิกฺขุํ นิมนฺเตนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรหิฯ

โส ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโต อตฺถิโก จีวร …เป.… ปริกฺขารานํ ภิยฺโยกมฺยตํ อุปาทาย จีวรํ ปจฺจกฺขาติ, ปิณฺฑปาตํ ปจฺจกฺขาติ, เสนาสนํ ปจฺจกฺขาติ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปจฺจกฺขาติฯ โส เอวมาห – ‘‘กิํ สมณสฺส มหคฺเฆน จีวเรน? เอตํ สารุปฺปํ ยํ สมโณ สุสานา วา สงฺการกูฏา วา ปาปณิกา วา นนฺตกานิ อุจฺจินิตฺวา สงฺฆาฏิํ กตฺวา ธาเรยฺยฯ กิํ สมณสฺส มหคฺเฆน ปิณฺฑปาเตน? เอตํ สารุปฺปํ ยํ สมโณ อุญฺฉาจริยาย ปิณฺฑิยาโลเปน ชีวิกํ กปฺเปยฺยฯ กิํ สมณสฺส มหคฺเฆน เสนาสเนน? เอตํ สารุปฺปํ ยํ สมโณ รุกฺขมูลิโก วา อสฺส โสสานิโก วา อพฺโภกาสิโก วาฯ กิํ สมณสฺส มหคฺเฆน คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรน? เอตํ สารุปฺปํ ยํ สมโณ ปูติมุตฺเตน วา หรีตกีขณฺเฑน วา โอสธํ กเรยฺยาติฯ ตทุปาทาย ลูขํ จีวรํ ธาเรติ, ลูขํ ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชติ, ลูขํ เสนาสนํ ปฏิเสวติ, ลูขํ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปฏิเสวติฯ ตเมนํ คหปติกา เอวํ ชานนฺติ – ‘อยํ สมโณ อปฺปิจฺโฉ สนฺตุฏฺโฐ ปวิวิตฺโต อสํสฏฺโฐ อารทฺธวีริโย ธุตวาโท’ติ ภิยฺโย ภิยฺโย นิมนฺเตนฺติ จีวร…เป.… ปริกฺขาเรหิฯ โส เอวมาห – ‘ติณฺณํ สมฺมุขีภาวา สทฺโธ กุลปุตฺโต พหุํ ปุญฺญํ ปสวติ – สทฺธาย สมฺมุขีภาวา สทฺโธ กุลปุตฺโต พหุํ ปุญฺญํ ปสวติ, เทยฺยธมฺมสฺส…เป.… ทกฺขิเณยฺยานํ สมฺมุขีภาวา สทฺโธ กุลปุตฺโต พหุํ ปุญฺญํ ปสวติฯ ตุมฺหากญฺเจวายํ สทฺธา อตฺถิ, เทยฺยธมฺโม จ สํวิชฺชติ, อหญฺจ ปฏิคฺคาหโกฯ สจาหํ น ปฏิคฺคเหสฺสามิ, เอวํ ตุมฺเห ปุญฺเญน ปริพาหิรา ภวิสฺสถ; น มยฺหํ อิมินา อตฺโถ, อปิจ ตุมฺหากํ เอว อนุกมฺปาย ปฏิคฺคณฺหามี’ติฯ ตทุปาทาย พหุมฺปิ จีวรํ ปฏิคฺคณฺหาติ, พหุมฺปิ ปิณฺฑปาตํ…เป.… เภสชฺชปริกฺขารํ ปฏิคฺคณฺหาติฯ ยา เอวรูปา ภากุฏิกา ภากุฏิยํ กุหนา กุหายนา กุหิตตฺตํ – อิทํ วุจฺจติ ปจฺจยปฏิเสวนสงฺขาตํ กุหนวตฺถู’’ติฯ

ปาปิจฺฉสฺเสว ปน สโต อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาธิคมปริทีปนวาจาย ตถา ตถา วิมฺหาปนํ สามนฺตชปฺปนสงฺขาตํ กุหนวตฺถูติ เวทิตพฺพํฯ

ยถาห – ‘‘กตมํ สามนฺตชปฺปนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ ? อิเธกจฺโจ ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโต สมฺภาวนาธิปฺปาโย ‘เอวํ มํ ชโน สมฺภาเวสฺสตี’ติ อริยธมฺมสนฺนิสฺสิตํ วาจํ ภาสติ – ‘โย เอวรูปํ จีวรํ ธาเรติ, โส สมโณ มเหสกฺโข’ติ ภณติ; ‘โย เอวรูปํ ปตฺตํ, โลหถาลกํ, ธมกรณํ, ปริสาวนํ, กุญฺจิกํ, อุปาหนํ, กายพนฺธนํ, อาโยคํ ธาเรติ, โส สมโณ มเหสกฺโข’ติ ภณติ; ‘ยสฺส เอวรูโป อุปชฺฌาโย, อาจริโย, สมานุปชฺฌาโย, สมานาจริยโก, มิตฺโต สนฺทิฏฺโฐ, สมฺภตฺโต, สหาโย; โย เอวรูเป วิหาเร วสติ – อฑฺฒโยเค, ปาสาเท, หมฺมิเย, คุหายํ, เลเณ, กุฏิยา, กูฏาคาเร, อฏฺเฏ, มาเฬ, อุโทสิเต, อุทฺทณฺเฑ, อุปฏฺฐานสาลายํ, มณฺฑเป, รุกฺขมูเล วสติ, โส สมโณ มเหสกฺโข’ติ ภณติฯ

‘‘อถ วา โกรชิกโกรชิโก ภากุฏิกภากุฏิโก กุหกกุหโก ลปกลปโก มุขสมฺภาวิโต ‘อยํ สมโณ อิมาสํ เอวรูปานํ สนฺตานํ วิหารสมาปตฺตีนํ ลาภี’ติ ตาทิสํ คมฺภีรํ คูฬฺหํ นิปุณํ ปฏิจฺฉนฺนํ โลกุตฺตรํ สุญฺญตาปฏิสํยุตฺตํ กถํ กเถติฯ ยา เอวรูปา ภากุฏิกา ภากุฏิยํ กุหนา กุหายนา กุหิตตฺตํ – อิทํ วุจฺจติ สามนฺตชปฺปนสงฺขาตํ กุหนวตฺถู’’ติฯ

ปาปิจฺฉสฺเสว ปน สโต สมฺภาวนาธิปฺปายกเตน อิริยาปเถน วิมฺหาปนํ อิริยาปถสนฺนิสฺสิตํ กุหนวตฺถูติ เวทิตพฺพํฯ ยถาห – ‘‘กตมํ อิริยาปถสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ? อิเธกจฺโจ ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโต สมฺภาวนาธิปฺปาโย ‘เอวํ มํ ชโน สมฺภาเวสฺสตี’ติ คมนํ สณฺฐเปติ, สยนํ สณฺฐเปติ, ปณิธาย คจฺฉติ, ปณิธาย ติฏฺฐติ, ปณิธาย นิสีทติ, ปณิธาย เสยฺยํ กปฺเปติ, สมาหิโต วิย คจฺฉติ, สมาหิโต วิย ติฏฺฐติ, นิสีทติ, เสยฺยํ กปฺเปติ, อาปาถกชฺฌายีว โหติฯ ยา เอวรูปา อิริยาปถสฺส อาฐปนา ฐปนา สณฺฐปนา ภากุฏิกา ภากุฏิยํ กุหนา กุหายนา กุหิตตฺตํ – อิทํ วุจฺจติ อิริยาปถสงฺขาตํ กุหนวตฺถู’’ติฯ

ตตฺถ ปจฺจยปฏิเสวนสงฺขาเตนาติ ปจฺจยปฏิเสวนนฺติ เอวํ สงฺขาเตน ปจฺจยปฏิเสวเนนฯ สามนฺตชปฺปิเตนาติ สมีเป ภณิเตนฯ อิริยาปถสฺสาติ จตุอิริยาปถสฺสฯ อาฐปนาติ อาทิฐปนา, อาทเรน วา ฐปนาฯ ฐปนาติ ฐปนากาโรฯ สณฺฐปนาติ อภิสงฺขรณา, ปาสาทิกภาวกรณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ภากุฏิกาติ ปธานปุริมฏฺฐิตภาวทสฺสเนน ภากุฏิกรณํ, มุขสงฺโกโจติ วุตฺตํ โหติฯ ภากุฏิกรณํ สีลมสฺสาติ ภากุฏิโก; ภากุฏิกสฺส ภาโว ภากุฏิยํฯ กุหนาติ วิมฺหาปนํ, กุหสฺส อายนา กุหายนาฯ กุหิตสฺส ภาโว กุหิตตฺตนฺติฯ

[862] ลปนานิทฺเทเส อาลปนาติ วิหารํ อาคตมนุสฺเส ทิสฺวา กิมตฺถาย โภนฺโต อาคตา? กิํ ภิกฺขู นิมนฺเตตุํ? ยทิ เอวํ คจฺฉถ; อหํ ปจฺฉโต ภิกฺขู คเหตฺวา อาคจฺฉามี’ติ เอวํ อาทิโตว ลปนาฯ อถ วา อตฺตานํ อุปเนตฺวา ‘อหํ ติสฺโส, มยิ ราชา ปสนฺโน, มยิ อสุโก จ อสุโก จ ราชมหามตฺโต ปสนฺโน’ติ เอวํ อตฺตุปนายิกา ลปนา อาลปนาฯ ลปนาติ ปุฏฺฐสฺส สโต วุตฺตปฺปการเมว ลปนํฯ สลฺลปนาติ คหปติกานํ อุกฺกณฺฐเน ภีตสฺส โอกาสํ ทตฺวา สุฏฺฐุ ลปนาฯ อุลฺลปนาติ ‘มหากุฏุมฺพิโก, มหานาวิโก, มหาทานปตี’ติ เอวํ อุทฺธํ กตฺวา ลปนาฯ สมุลฺลปนาติ สพฺพโตภาเคน อุทฺธํ กตฺวา ลปนาฯ อุนฺนหนาติ ‘อุปาสกา, ปุพฺเพ อีทิเส กาเล ทานํ เทถ; อิทานิ กิํ น เทถา’ติ เอวํ ยาว ‘ทสฺสาม, ภนฺเต, โอกาสํ น ลภามา’ติอาทีนิ วทนฺติ ตาว อุทฺธํ นหนา, เวฐนาติ วุตฺตํ โหติฯ อถ วา อุจฺฉุหตฺถํ ทิสฺวา ‘กุโต อาคตา, อุปาสกา’ติ ปุจฺฉติฯ ‘อุจฺฉุเขตฺตโต, ภนฺเต’ติฯ ‘กิํ ตตฺถ อุจฺฉุ มธุร’นฺติ? ‘ขาทิตฺวา, ภนฺเต, ชานิตพฺพ’นฺติฯ ‘น, อุปาสกา, ภิกฺขุสฺส ‘อุจฺฉุํ เทถา’ติ วตฺตุํ วฏฺฏตี’ติ ยา เอวรูปา นิพฺเพเฐนฺตสฺสาปิ เวฐนกกถา, สา อุนฺนหนา ฯ สพฺพโตภาเคน ปุนปฺปุนํ อุนฺนหนา สมุนฺนหนาฯ อุกฺกาจนาติ ‘เอตํ กุลํ มํเยว ชานาติ, สเจ เอตฺถ เทยฺยธมฺโม อุปฺปชฺชติ, มยฺหเมว เทตี’ติ เอวํ อุกฺขิปิตฺวา กาจนา อุกฺกาจนา; อุทฺทีปนาติ วุตฺตํ โหติฯ

เตลกนฺทริกวตฺถุ เจตฺถ วตฺตพฺพํฯ ทฺเว กิร ภิกฺขู เอกํ คามํ ปวิสิตฺวา อาสนสาลาย นิสีทิตฺวา เอกํ กุมาริกํ ทิสฺวา ปกฺโกสิํสุฯ

ตาย อาคตาย ตตฺเรโก เอกํ ปุจฺฉิ – ‘อยํ, ภนฺเต, กสฺส กุมาริกา’ติ? ‘อมฺหากํ อุปฏฺฐายิกาย เตลกนฺทริกาย ธีตา, อาวุโสฯ อิมิสฺสา มาตา มยิ เคหํ คเต สปฺปิํ ททมานา ฆเฏเนว เทติ, อยมฺปิ มาตา วิย ฆเฏเนว เทตี’ติ อุกฺกาเจติฯ

สพฺพโตภาเคน ปุนปฺปุนํ อุกฺกาจนา สมุกฺกาจนาฯ อนุปฺปิยภาณิตาติ สจฺจานุรูปํ วา ธมฺมานุรูปํ วา อนปโลเกตฺวา ปุนปฺปุนํ ปิยภณนเมวฯ จาฏุกมฺยตาติ นีจวุตฺติตา; อตฺตานํ เหฏฺฐโต ฐเปตฺวา วตฺตนํฯ มุคฺคสูปฺยตาติ มุคฺคสูปสทิสตาฯ ยถา มุคฺเคสุ ปจฺจมาเนสุ โกจิเทว น ปจฺจติ, อวเสสา ปจฺจนฺติ; เอวํ ยสฺส ปุคฺคลสฺส วจเน กิญฺจิเทว สจฺจํ โหติ, เสสํ อลิกํ – อยํ ปุคฺคโล มุคฺคสูปฺโยติ วุจฺจติฯ ตสฺส ภาโว มุคฺคสูปฺยตาฯ ปาริภฏยตาติ ปาริภฏยภาโวฯ โย หิ กุลทารเก ธาตี วิย องฺเกน วา ขนฺเธน วา ปริภฏติ, ธาเรตีติ อตฺโถ; ตสฺส ปริภฏสฺส กมฺมํ ปาริภฏยํ; ปาริภฏยสฺส ภาโว ปาริภฏยตาติฯ

[863] เนมิตฺติกตานิทฺเทเส นิมิตฺตนฺติ ยํกิญฺจิ ปเรสํ ปจฺจยทานสํโยชนกํ กายวจีกมฺมํฯ นิมิตฺตกมฺมนฺติ นิมิตฺตสฺส กรณโกสลฺลํฯ

ตตฺริทํ วตฺถุ – เอโก กิร ปิณฺฑปาติโก อุปฏฺฐากกมฺมารสฺส เคหทฺวารํ คนฺตฺวา ‘กิํ ภนฺเต’ติ ปุจฺฉิโต จีวรนฺตเรน หตฺถํ นีหริตฺวา วาสิปหรณาการํ อกาสิฯ กมฺมาโร ‘สลฺลกฺขิตํ เม, ภนฺเต’ติ วาสิํ กตฺวา อทาสิฯ โอภาโสติ ปจฺจยปฏิสํยุตฺตกถาฯ โอภาสกมฺมนฺติ วจฺฉกปาลเก ทิสฺวา ‘กิํ อิเม วจฺฉา ขีรโควจฺฉา, ตกฺกโควจฺฉา’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘ขีรโควจฺฉา, ภนฺเต’ติ วุตฺเต ‘น ขีรโควจฺฉา, ยทิ ขีรโควจฺฉา สิยุํ ภิกฺขูปิ ขีรํ ลเภยฺยุ’นฺติ เอวมาทินา นเยน เตสํ ทารกานํ มาตาปิตูนํ นิเวเทตฺวา ขีรทาปนาทิกํ โอภาสกรณํฯ สามนฺตชปฺปาติ สมีปํ กตฺวา ชปฺปนํฯ

ชาตกภาณกวตฺถุ เจตฺถ กเถตพฺพํฯ เอโก กิร ชาตกภาณกตฺเถโร ภุญฺชิตุกาโม อุปฏฺฐายิกาย เคหํ ปวิสิตฺวา นิสีทิฯ สา อทาตุกามา ‘ตณฺฑุลา นตฺถี’ติ ภณนฺตี ตณฺฑุเล อาหริตุกามา วิย ปฏิวิสฺสกฆรํ คตาฯ

ภิกฺขุ อนฺโตคพฺภํ ปวิสิตฺวา โอโลเกนฺโต กวาฏโกเณ อุจฺฉุํ, ภาชเน คุฬํ, ปิฏเก โลณมจฺฉผาลํ, กุมฺภิยํ ตณฺฑุเล, ฆเฏ ฆตํ ทิสฺวา นิกฺขมิตฺวา นิสีทิฯ ฆรณี ‘ตณฺฑุลํ นาลตฺถ’นฺติ อาคตาฯ เถโร ‘อุปาสิเก, อชฺช ภิกฺขา น สมฺปชฺชิสฺสตี’ติ ปฏิกจฺเจว นิมิตฺตํ อทฺทส’นฺติ อาหฯ ‘กิํ, ภนฺเต’ติ? ‘กวาฏโกเณ นิกฺขิตฺตํ อุจฺฉุํ วิย สปฺปํ อทฺทสํ; ‘ตํ ปหริสฺสามี’ติ โอโลเกนฺโต ภาชเน ฐปิตํ คุฬปิณฺฑํ วิย ปาสาณํ เลฑฺฑุเกน; ปหเฏน สปฺเปน กตํ, ปิฏเก นิกฺขิตฺตโลณมจฺฉผาลสทิสํ, ผณํ; ตสฺส ตํ เลฑฺฑุํ ฑํสิตุกามสฺส, กุมฺภิยา ตณฺฑุลสทิเส ทนฺเต; อถสฺส กุปิตสฺส, ฆเฏ ปกฺขิตฺตฆตสทิสํ, มุขโต นิกฺขมนฺตํ วิสมิสฺสกํ เขฬ’นฺติฯ สา ‘น สกฺกา มุณฺฑกํ วญฺเจตุ’นฺติ อุจฺฉุํ ทตฺวา โอทนํ ปจิตฺวา ฆตคุฬมจฺเฉหิ สทฺธิํ อทาสีติฯ เอวํ สมีปํ กตฺวา ชปฺปนํ สามนฺตชปฺปาติ เวทิตพฺพํฯ ปริกถาติ ยถา ตํ ลภติ ตถา ปริวตฺเตตฺวา ปริวตฺเตตฺวา กถนํฯ

[864] นิปฺเปสิกตานิทฺเทเส อกฺโกสนาติ ทสหิ อกฺโกสวตฺถูหิ อกฺโกสนาฯ วมฺภนาติ ปริภวิตฺวา กถนํฯ ครหนาติ ‘อสฺสทฺโธ อปฺปสนฺโน’ติอาทินา นเยน โทสาโรปนาฯ อุกฺเขปนาติ ‘มา เอตํ เอตฺถ กเถถา’ติ วาจาย อุกฺขิปนํฯ สพฺพโตภาเคน สวตฺถุกํ สเหตุกํ กตฺวา อุกฺเขปนา สมุกฺเขปนาฯ อถวา อเทนฺตํ ‘อโห ทานปตี’ติ เอวํ อุกฺขิปนํ อุกฺเขปนาฯ ‘มหาทานปตี’ติ เอวํ สุฏฺฐุ อุกฺเขปนา สมุกฺเขปนาฯ ขิปนาติ ‘กิํ อิมสฺส ชีวิตํ พีชโภชิโน’ติ เอวํ อุปฺปณฺฑนาฯ สงฺขิปนาติ ‘กิํ อิมํ อทายโกติ ภณถ โย นิจฺจกาลํ สพฺเพสมฺปิ นตฺถีติ วจนํ เทตี’ติ เอวํ สุฏฺฐุตรํ อุปฺปณฺฑนาฯ ปาปนาติ อทายกตฺตสฺส อวณฺณสฺส วา ปาปนํฯ สพฺพโตภาเคน ปาปนา สมฺปาปนาฯ อวณฺณหาริกาติ ‘เอวํ เม อวณฺณภยาปิ ทสฺสตี’ติ เคหโต เคหํ, คามโต คามํ, ชนปทโต ชนปทํ อวณฺณหรณํฯ ปรปิฏฺฐิมํสิกตาติ ปุรโต มธุรํ ภณิตฺวา ปรมฺมุเข อวณฺณภาสิตาฯ เอสา หิ อภิมุขํ โอโลเกตุํ อสกฺโกนฺตสฺส ปรมฺมุขานํ ปิฏฺฐิมํสขาทนํ วิย โหติฯ ตสฺมา ปรปิฏฺฐิมํสิกตาติ วุตฺตาฯ

อยํ วุจฺจติ นิปฺเปสิกตาติ อยํ ยสฺมา เวฬุเปสิกา วิย อพฺภงฺคํ ปรสฺส คุณํ นิปฺเปเสติ นิปุญฺฉติ, ยสฺมา วา คนฺธชาตํ นิปิสิตฺวา คนฺธมคฺคนา วิย ปรคุเณ นิปิสิตฺวา วิจุณฺเณตฺวา เอสา ลาภมคฺคนา โหติ, ตสฺมา นิปฺเปสิกตาติ วุจฺจตีติฯ

[865] ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนตานิทฺเทเส นิชิคีสนตาติ มคฺคนาฯ อิโต ลทฺธนฺติ อิมมฺหา เคหา ลทฺธํฯ อมุตฺราติ อมุกมฺหิ เคเหฯ เอฏฺฐีติ อิจฺฉนาฯ คเวฏฺฐีติ มคฺคนาฯ ปริเยฏฺฐีติ ปุนปฺปุนํ มคฺคนาฯ อาทิโต ปฏฺฐาย ลทฺธํ ลทฺธํ ภิกฺขํ ตตฺร ตตฺร กุลทารกานํ ทตฺวา อนฺเต ขีรยาคุํ ลภิตฺวา คตภิกฺขุวตฺถุ เจตฺถ กเถตพฺพํฯ เอสนาติอาทีนิ เอฏฺฐีติอาทีนํ เววจนานิ, ตสฺมา เอฏฺฐีติ เอสนา, คเวฏฺฐีติ คเวสนา, ปริเยฏฺฐีติ ปริเยสนาฯ อิจฺเจวเมตฺถ โยชนา เวทิตพฺพาฯ

[866] เสยฺยมานนิทฺเทเส ชาติยาติ ขตฺติยภาวาทิชาติสมฺปตฺติยาฯ โคตฺเตนาติ โคตมโคตฺตาทินา อุกฺกฏฺฐโคตฺเตนฯ โกลปุตฺติเยนาติ มหากุลภาเวนฯ วณฺณโปกฺขรตายาติ วณฺณสมฺปนฺนสรีรตายฯ สรีรญฺหิ โปกฺขรนฺติ วุจฺจติ, ตสฺส วณฺณสมฺปตฺติยา อภิรูปภาเวนาติ อตฺโถฯ ธเนนาติอาทีนิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ มานํ ชปฺเปตีติ เอเตสุ เยน เกนจิ วตฺถุนา ‘เสยฺโยหมสฺมี’ติ มานํ ปวตฺเตติ กโรติฯ

[867] สทิสมานนิทฺเทเส มานํ ชปฺเปตีติ เอเตสุ เยน เกนจิ วตฺถุนา ‘สทิโสหมสฺมี’ติ มานํ ปวตฺเตติฯ อยเมตฺถ อตฺถโต วิเสโสฯ ปาฬิยํ ปน นานากรณํ นตฺถิฯ

[868] หีนมานนิทฺเทเส โอมานํ ชปฺเปตีติ เหฏฺฐามานํ ปวตฺเตติฯ โอมาโนติ ลามโก เหฏฺฐามาโนฯ โอมญฺญนา โอมญฺญิตตฺตนฺติ อาการภาวนิทฺเทโสฯ หีฬนาติ ชาติอาทีหิ อตฺตชิคุจฺฉนาฯ โอหีฬนาติ อติเรกโต หีฬนาฯ โอหีฬิตตฺตนฺติ ตสฺเสว ภาวนิทฺเทโสฯ อตฺตุญฺญาติ อตฺตานํ หีนํ กตฺวา ชานนาฯ อตฺตาวญฺญาติ อตฺตานํ อวชานนาฯ อตฺตปริภโวติ ชาติอาทิสมฺปตฺตินามเมว ชาตาติ อตฺตานํ ปริภวิตฺวา มญฺญนาฯ เอวมิเม ตโย มานา ปุคฺคลํ อนิสฺสาย ชาติอาทิวตฺถุวเสเนว กถิตาฯ เตสุ เอเกโก ติณฺณมฺปิ เสยฺยสทิสหีนานํ อุปฺปชฺชติฯ ตตฺถ ‘เสยฺโยหมสฺมี’ติ มาโน เสยฺยสฺเสว ยาถาวมาโน, เสสานํ อยาถาวมาโนฯ

‘สทิโสหมสฺมี’ติ มาโน สทิสสฺเสว ยาถาวมาโน, เสสานํ อยาถาวมาโนฯ ‘หีโนหมสฺมี’ติ มาโน หีนสฺเสว ยาถาวมาโน, เสสานํ อยาถาวมาโนฯ

[869] ตตฺถ กตโม เสยฺยสฺส เสยฺโยหมสฺมีติอาทโย ปน นว มานา ปุคฺคลํ นิสฺสาย กถิตาฯ เตสุ ตโย ตโย เอเกกสฺส อุปฺปชฺชนฺติฯ ตตฺถ ทหตีติ ฐเปติฯ ตํ นิสฺสายาติ ตํ เสยฺยโต ทหนํ นิสฺสายฯ เอตฺถ ปน เสยฺยสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน ราชูนญฺเจว ปพฺพชิตานญฺจ อุปฺปชฺชติฯ ราชา หิ ‘รฏฺเฐน วา ธเนน วา วาหเนหิ วา โก มยา สทิโส อตฺถี’ติ เอตํ มานํ กโรติฯ ปพฺพชิโตปิ ‘สีลธุตงฺคาทีหิ โก มยา สทิโส อตฺถี’ติ เอตํ มานํ กโรติฯ

[870] เสยฺยสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโนปิ เอเตสํเยว อุปฺปชฺชติฯ ราชา หิ ‘รฏฺเฐน วา ธเนน วา วาหเนหิ วา อญฺญราชูหิ สทฺธิํ มยฺหํ กิํ นานากรณ’นฺติ เอตํ มานํ กโรติฯ ปพฺพชิโตปิ ‘สีลธุตงฺคาทีหิ อญฺเญน ภิกฺขุนา สทฺธิํ มยฺหํ กิํ นานากรณ’นฺติ เอตํ มานํ กโรติฯ

[871] เสยฺยสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโนปิ เอเตสํเยว อุปฺปชฺชติฯ ยสฺส หิ รญฺโญ รฏฺฐํ วา ธนํ วา วาหนานิ วา สมฺปนฺนานิ น โหนฺติ, โส ‘มยฺหํ ราชาติ โวหารสุขมตฺตเมว; กิํ ราชา นาม อห’นฺติ เอตํ มานํ กโรติฯ ปพฺพชิโตปิ ‘อปฺปลาภสกฺกาโร อหํฯ ธมฺมกถิโก พหุสฺสุโต มหาเถโรติ กถามตฺตเมวฯ กิํ ธมฺมกถิโก นามาหํ, กิํ พหุสฺสุโต นามาหํ, กิํ มหาเถโร นามาหํ ยสฺส เม ลาภสกฺกาโร นตฺถี’ติ เอตํ มานํ กโรติฯ

[872] สทิสสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มานาทโย อมจฺจาทีนํ อุปฺปชฺชนฺติฯ อมจฺโจ หิ รฏฺฐิโย วา ‘โภคยานวาหนาทีหิ โก มยา สทิโส อญฺโญ ราชปุริโส อตฺถี’ติ วา ‘มยฺหํ อญฺเญหิ สทฺธิํ กิํ นานากรณ’นฺติ วา ‘อมจฺโจติ นามมตฺตเมว มยฺหํ; ฆาสจฺฉาทนมตฺตมฺปิ เม นตฺถิฯ กิํ อมจฺโจ นามาห’นฺติ เอเต มาเน กโรติฯ

[875] หีนสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มานาทโย ทาสาทีนํ อุปฺปชฺชนฺติฯ

ทาโส หิ ‘มาติโต วา ปิติโต วา โก มยา สทิโส อญฺโญ ทาโส นาม อตฺถิ’ อญฺเญ ชีวิตุํ อสกฺโกนฺตา กุจฺฉิเหตุ ทาสา นาม ชาตาฯ อหํ ปน ปเวณีอาคตตฺตา เสยฺโย’ติ วา ‘ปเวณีอาคตภาเวน อุภโตสุทฺธิกทาสตฺเตน อสุกทาเสน นาม สทฺธิํ กิํ มยฺหํ นานากรณ’นฺติ วา ‘กุจฺฉิวเสนาหํ ทาสพฺยํ อุปคโตฯ มาตาปิตุโกฏิยา ปน เม ทาสฏฺฐานํ นตฺถิฯ กิํ ทาโส นาม อห’นฺติ วา เอเต มาเน กโรติฯ ยถา จ ทาโส เอวํ ปุกฺกุสจณฺฑาลาทโยปิ เอเต มาเน กโรนฺติเยวฯ

เอตฺถ จ ‘เสยฺยสฺส เสยฺโยหมสฺมี’ติ อุปฺปนฺนมาโนว ยาถาวมาโน, อิตเร ทฺเว อยาถาวมานาฯ ตถา ‘สทิสสฺส สทิโสหมสฺมี’ติ ‘หีนสฺส หีโนหมสฺมี’ติ อุปฺปนฺนมาโนว ยาถาวมาโน, อิตเร ทฺเว อยาถาวมานาฯ ตตฺถ ยาถาวมานา อรหตฺตมคฺควชฺฌา, อยาถาวมานา โสตาปตฺติมคฺควชฺฌาฯ

[878] เอวํ สวตฺถุเก มาเน กเถตฺวา อิทานิ อวตฺถุกํ นิพฺพตฺติตมานเมว ทสฺเสตุํ ตตฺถ กตโม มาโนติอาทิ วุตฺตํฯ

[879] อติมานนิทฺเทเส เสยฺยาทิวเสน ปุคฺคลํ อนามสิตฺวา ชาติอาทีนํ วตฺถุวเสเนว นิทฺทิฏฺโฐฯ ตตฺถ อติมญฺญตีติ ‘ชาติอาทีหิ มยา สทิโส นตฺถี’ติ อติกฺกมิตฺวา มญฺญติฯ

[880] มานาติมานนิทฺเทเส โย เอวรูโปติ โย เอโส ‘อยํ ปุพฺเพ มยา สทิโส, อิทานิ อหํ เสฏฺโฐ, อหํ หีนตโร’ติ อุปฺปนฺโน มาโนฯ อยํ ภาราติภาโร วิย ปุริมํ สทิสมานํ อุปาทาย มานาติมาโนติ ทสฺเสตุํ เอวมาหฯ

[881] โอมานนิทฺเทโส หีนมานนิทฺเทสสทิโสเยวฯ เวเนยฺยวเสน ปน โส ‘หีโนหมสฺมี’ติ มาโน นาม วุตฺโต – อยํ โอมาโน นามฯ อปิเจตฺถ ‘ตฺวํ ชาติมา, กากชาติ วิย เต ชาติ; ตฺวํ โคตฺตวา, จณฺฑาลโคตฺตํ วิย เต โคตฺตํ; ตุยฺหํ สโร อตฺถิ, กากสฺสโร วิย เต สโร’ติ เอวํ อตฺตานํ เหฏฺฐา กตฺวา ปวตฺตนวเสน อยํ โอมาโนติ เวทิตพฺโพฯ

[882] อธิมานนิทฺเทเส อปฺปตฺเต ปตฺตสญฺญิตาติ จตฺตาริ สจฺจานิ อปฺปตฺวา ปตฺตสญฺญิตาย ฯ อกเตติ จตูหิ มคฺเคหิ กตฺตพฺพกิจฺเจ อกเตเยวฯ อนธิคเตติ จตุสจฺจธมฺเม อนธิคเตฯ อสจฺฉิกเตติ อรหตฺเตน อปจฺจกฺขกเตฯ อยํ วุจฺจติ อธิมาโนติ อยํ อธิคตมาโน นาม วุจฺจติฯ

อยํ ปน กสฺส อุปฺปชฺชติ, กสฺส นุปฺปชฺชตีติ? อริยสาวกสฺส ตาว นุปฺปชฺชติฯ โส หิ มคฺคผลนิพฺพานปหีนกิเลสาวสิฏฺฐกิเลสปจฺจเวกฺขเณน สญฺชาตโสมนสฺโส อริยคุณปฏิเวเธ นิกฺกงฺโขฯ ตสฺมา โสตาปนฺนาทีนํ ‘อหํ สกทาคามี’ติอาทิวเสน มาโน นุปฺปชฺชติ; ทุสฺสีลสฺสาปิ นุปฺปชฺชติ; โส หิ อริยคุณาธิคเม นิราโสวฯ สีลวโตปิ ปริจฺจตฺตกมฺมฏฺฐานสฺส นิทฺทารามตาทิมนุยุตฺตสฺส นุปฺปชฺชติฯ

ปริสุทฺธสีลสฺส ปน กมฺมฏฺฐาเน อปฺปมตฺตสฺส นามรูปํ ววตฺถเปตฺวา ปจฺจยปริคฺคเหน วิติณฺณกงฺขสฺส ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา สงฺขาเร สมฺมสนฺตสฺส อารทฺธวิปสฺสกสฺส อุปฺปชฺชติ; อุปฺปนฺเน จ สุทฺธสมถลาภี วา สุทฺธวิปสฺสนาลาภี วา อนฺตรา ฐเปติฯ โส หิ ทสปิ วีสมฺปิ ติํสมฺปิ วสฺสานิ กิเลสสมุทาจารํ อปสฺสนฺโต ‘อหํ โสตาปนฺโน’ติ วา ‘สกทาคามี’ติ วา ‘อนาคามี’ติ วา มญฺญติฯ สมถวิปสฺสนาลาภี ปน อรหตฺเตเยว ฐเปติฯ ตสฺส หิ สมาธิพเลน กิเลสา วิกฺขมฺภิตา, วิปสฺสนาพเลน สงฺขารา สุปริคฺคหิตาฯ ตสฺมา สฏฺฐิปิ วสฺสานิ อสีติปิ วสฺสานิ วสฺสสตมฺปิ กิเลสา น สมุทาจรนฺติ; ขีณาสวสฺเสว จิตฺตจาโร โหติฯ โส เอวํ ทีฆรตฺตํ กิเลสสมุทาจารํ อปสฺสนฺโต อนฺตรา อฏฺฐตฺวาว ‘อรหา อห’นฺติ มญฺญติ, อุจฺจมาลงฺกวาสี มหานาคตฺเถโร วิย, หงฺกนกวาสี มหาทตฺตตฺเถโร วิย, จิตฺตลปพฺพเต นิงฺกโปณฺณปธานฆรวาสี จูฬสุมตฺเถโร วิย จฯ

ตตฺริทํ เอกวตฺถุปริทีปนํ – ตลงฺครวาสี ธมฺมทินฺนตฺเถโร กิร นาม เอโก ปภินฺนปฏิสมฺภิโท มหาขีณาสโว มหโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส โอวาททายโก อโหสิฯ

โส เอกทิวสํ อตฺตโน ทิวาฏฺฐาเน นิสีทิตฺวา ‘กินฺนุ โข อมฺหากํ อาจริยสฺส อุจฺจตลิงฺกวาสีมหานาคตฺเถรสฺส สมณกิจฺจํ มตฺถกํ ปตฺโต, โน’ติ อาวชฺชนฺโต ปุถุชฺชนภาวเมวสฺส ทิสฺวา ‘มยิ อคจฺฉนฺเต ปุถุชฺชนกาลกิริยเมว กริสฺสตี’ติ จ ญตฺวา อิทฺธิยา เวหาสํ อุปฺปติตฺวา ทิวาฏฺฐาเน นิสินฺนสฺส เถรสฺส สมีเป โอโรหิตฺวา วนฺทิตฺวา วตฺตํ ทสฺเสตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ ‘กิํ, อาวุโส ธมฺมทินฺน, อกาเล อาคโตสี’ติ จ วุตฺโต ‘ปญฺหํ, ภนฺเต, ปุจฺฉิตุํ อาคโตมฺหี’ติ อาหฯ

ตโต ‘ปุจฺฉาวุโส, ชานมาโน กถยิสฺสามี’ติ วุตฺโต ปญฺหาสหสฺสํ ปุจฺฉิฯ เถโร ปุจฺฉิตปุจฺฉิตํ ปญฺหํ อสชฺชมาโนว กเถสิฯ ตโต ‘อติติกฺขํ เต, ภนฺเต, ญาณํฯ กทา ตุมฺเหหิ อยํ ธมฺโม อธิคโต’ติ วุตฺโต ‘อิโต สฏฺฐิวสฺสกาเล, อาวุโส’ติ อาหฯ ‘สมาธิมฺปิ, ภนฺเต, วฬญฺเชถา’ติ? ‘น อิทํ, อาวุโส, ภาริย’นฺติฯ ‘เตน หิ, ภนฺเต, เอกํ หตฺถิํ มาเปถา’ติฯ เถโร สพฺพเสตํ หตฺถิํ มาเปสิฯ ‘อิทานิ, ภนฺเต, ยถา อยํ หตฺถี อญฺจิตกณฺโณ ปสาริตนงฺคุฏฺโฐ โสณฺฑํ มุเข ปกฺขิปิตฺวา เภรวํ โกญฺจนาทํ กโรนฺโต ตุมฺหากํ อภิมุโข อาคจฺฉติ ตถา ตํ กโรถา’ติฯ เถโร ตถา กตฺวา เวเคน อาคจฺฉโต หตฺถิสฺส เภรวํ อาการํ ทิสฺวา อุฏฺฐาย ปลายิตุํ อารทฺโธฯ ตเมนํ ขีณาสวตฺเถโร หตฺถํ ปสาเรตฺวา จีวรกณฺเณ คเหตฺวา ‘ภนฺเต, ขีณาสวสฺส สารชฺชํ นาม โหตี’ติ อาหฯ โส ตสฺมิํ กาเล อตฺตโน ปุถุชฺชนภาวํ ญตฺวา ‘อวสฺสโย เม, อาวุโส ธมฺมทินฺน, โหหี’ติ วตฺวา ปาทมูเล อุกฺกุฏิกํ นิสีทิฯ ‘ภนฺเต, ตุมฺหากํ อวสฺสโย ภวิสฺสามิจฺเจวาหํ อาคโต, มา จินฺตยิตฺถา’ติ กมฺมฏฺฐานํ กเถสิฯ เถโร กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา จงฺกมํ อารุยฺห ตติเย ปทวาเร อคฺคผลํ อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เถโร กิร โทสจริโต อโหสิฯ

[883] อสฺมิมานนิทฺเทเส รูปํ อสฺมีติ มาโนติ ‘อหํ รูป’นฺติ อุปฺปนฺนมาโนฯ ฉนฺโทติ มานํ อนุคตจฺฉนฺโทวฯ ตถา อนุสโยฯ เวทนาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

[884] มิจฺฉามานนิทฺเทเส ปาปเกน วา กมฺมายตเนนาติ อาทีสุ ปาปกํ กมฺมายตนํ นาม เกวฏฺฏมจฺฉพนฺธเนสาทาทีนํ กมฺมํฯ

ปาปกํ สิปฺปายตนํ นาม มจฺฉชาลขิปนกุมินกรเณสุ เจว ปาสโอฑฺฑนสูลาโรปนาทีสุ จ เฉกตาฯ ปาปกํ วิชฺชาฏฺฐานํ นาม ยา กาจิ ปรูปฆาตวิชฺชาฯ ปาปกํ สุตํ นาม ภารตยุทฺธสีตาหรณาทิปฏิสํยุตฺตํฯ ปาปกํ ปฏิภานํ นาม ทุพฺภาสิตยุตฺตํ กปฺปนาฏกวิลปฺปนาทิปฏิภานํฯ ปาปกํ สีลํ นาม อชสีลํ โคสีลํฯ วตมฺปิ อชวตโควตเมวฯ ปาปิกา ทิฏฺฐิ ปน ทฺวาสฏฺฐิยา ทิฏฺฐิคเตสุ ยา กาจิ ทิฏฺฐิฯ

[885] ญาติวิตกฺกนิทฺเทสาทีสุ ‘มยฺหํ ญาตโย สุขชีวิโน สมฺปตฺติยุตฺตา’ติ เอวํ ปญฺจกามคุณสนฺนิสฺสิเตน เคหสิตเปเมน ญาตเก อารพฺภ อุปฺปนฺนวิตกฺโกว ญาติวิตกฺโก นามฯ ‘ขยํ คตา วยํ คตา สทฺธา ปสนฺนา’ติ เอวํ ปวตฺโต ปน ญาติวิตกฺโก นาม น โหติฯ

[886] ‘อมฺหากํ ชนปโท สุภิกฺโข สมฺปนฺนสสฺโส’ติ ตุฏฺฐมานสฺส เคหสิตเปมวเสเนว อุปฺปนฺนวิตกฺโก ชนปทวิตกฺโก นามฯ ‘อมฺหากํ ชนปเท มนุสฺสา สทฺธา ปสนฺนา ขยํ คตา วยํ คตา’ติ เอวํ ปวตฺโต ปน ชนปทวิตกฺโก นาม น โหติฯ

[887] อมรตฺถาย วิตกฺโก, อมโร วา วิตกฺโกติ อมรวิตกฺโกฯ ตตฺถ ‘อุกฺกุฏิกปฺปธานาทีหิ ทุกฺเข นิชฺชิณฺเณ สมฺปราเย อตฺตา สุขี โหติ อมโร’ติ ทุกฺกรการิกํ กโรนฺตสฺส ตาย ทุกฺกรการิกาย ปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก อมรตฺถาย วิตกฺโก นามฯ ทิฏฺฐิคติโก ปน ‘สสฺสตํ วเทสี’ติอาทีนิ ปุฏฺโฐ ‘เอวนฺติปิ เม โน, ตถาติปิ เม โน’ อญฺญถาติปิ เม โน, โนติปิ เม โน, โน โนติปิ เม โน’ติ (ที. นิ. 1.62) วิกฺเขปํ อาปชฺชติ, ตสฺส โส ทิฏฺฐิคตปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโกฯ ยถา อมโร นาม มจฺโฉ อุทเก คเหตฺวา มาเรตุํ น สกฺกา, อิโต จิโต จ ธาวติ, คาหํ น คจฺฉติ; เอวเมว เอกสฺมิํ ปกฺเข อสณฺฐหนโต น มรตีติ อมโร นาม โหติฯ ตํ ทุวิธมฺปิ เอกโต กตฺวา อยํ วุจฺจติ อมรวิตกฺโกติ วุตฺตํฯ

[888] ปรานุทฺทยตาปฏิสํยุตฺโตติ อนุทฺทยตาปติรูปเกน เคหสิตเปเมน ปฏิสํยุตฺโตฯ

สหนนฺทีติอาทีสุ อุปฏฺฐาเกสุ นนฺทนฺเตสุ โสจนฺเตสุ จ เตหิ สทฺธิํ ทิคุณํ นนฺทติ, ทิคุณํ โสจติ; เตสุ สุขิเตสุ ทิคุณํ สุขิโต โหติ, ทุกฺขิเตสุ ทิคุณํ ทุกฺขิโต โหติฯ อุปฺปนฺเนสุ กิจฺจกรณีเยสูติ เตสุ มหนฺเตสุ วา ขุทฺทเกสุ วา กมฺเมสุ อุปฺปนฺเนสุฯ อตฺตนา วา โยคํ อาปชฺชตีติ ตานิ ตานิ กิจฺจานิ สาเธนฺโต ปญฺญตฺติํ วีติกฺกมติ, สลฺเลขํ โกเปติฯ โย ตตฺถาติ โย ตสฺมิํ สํสฏฺฐวิหาเร, ตสฺมิํ วา โยคาปชฺชเน เคหสิโต วิตกฺโก – อยํ ปรานุทฺทยตาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก นามฯ

[889] ลาภสกฺการสิโลกปฏิสํยุตฺโตติ จีวราทิลาเภน เจว สกฺกาเรน จ กิตฺติสทฺเทน จ สทฺธิํ อารมฺมณกรณวเสน ปฏิสํยุตฺโตฯ

[890] อนวญฺญตฺติปฏิสํยุตฺโตติ ‘อโห วต มํ ปเร น อวชาเนยฺยุํ, น โปเถตฺวา วิเหเฐตฺวา กเถยฺยุ’นฺติ เอวํ อนวญฺญาตภาวปตฺถนาย สทฺธิํ อุปฺปชฺชนวิตกฺโกฯ โย ตตฺถ เคหสิโตติ โย ตสฺมิํ ‘มา มํ ปเร อวชานิํสู’ติ อุปฺปนฺเน จิตฺเต ปญฺจกามคุณสงฺขาตเคหนิสฺสิโต หุตฺวา อุปฺปนฺนวิตกฺโกฯ เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมวาติฯ

เอกกนิทฺเทสวณฺณนาฯ

(2.) ทุกนิทฺเทสวณฺณนา

[891] ทุเกสุ โกธนิทฺเทสาทโย เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ เหฏฺฐา อนาคเตสุ ปน อุปนาหนิทฺเทสาทีสุ ปุพฺพกาลํ โกธํ อุปนยฺหตีติ อปรกาลโกโธ อุปนาโห นามฯ อุปนยฺหนากาโร อุปนยฺหนาฯ อุปนยฺหิตสฺส ภาโว อุปนยฺหิตตฺตํฯ อฏฺฐปนาติ ปฐมุปฺปนฺนสฺส อนนฺตรฏฺฐปนา มริยาทฏฺฐปนา วาฯ ฐปนาติ ปกติฐปนาฯ สณฺฐปนาติ สพฺพโตภาเคน ปุนปฺปุนํ อาฆาตฏฺฐปนาฯ อนุสํสนฺทนาติ ปฐมุปฺปนฺเนน โกเธน สทฺธิํ อนฺตรํ อทสฺเสตฺวา เอกีภาวกรณาฯ อนุปฺปพนฺธนาติ ปุริเมน สทฺธิํ ปจฺฉิมสฺส ฆฏนาฯ ทฬฺหีกมฺมนฺติ ถิรกรณํฯ